آموختن زبان مادری هم، «حق مسلم ماست»

۲۱ فوریه (۲ اسفند) از طرف سازمان یونسکو به عنوان روز جهانی زبان مادری نامگذاری شده‌است. نامگذاری این روز در کنفرانس عمومی یونسکو در سال ۱۹۹۹ به منظور کمک به تنوع زبانی، فرهنگی و جهت جلوگیری از مرگ زبانها انجام شد. امروز در روز جهانی زبان مادری فرصتی دوباره یافتیم تا به ریشه و گذشته خود بازگردیم؛ به اهمیت زبان مادری‌مان فکر کنیم و از فراموشی تدریجی آن نگران و شرمنده باشیم.

اصل پانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران از جمله قوانین نوشته شده‌ای است که علی‌رغم وضع آن توسط قانون گذاران، نه توسط دولت اجرا می‌شود و نه توسط نمایندگان ملت در مجلس مورد توجه آنچنانی است. حق “آموختن زبان مادری” در این اصل، برای همه ایرانیان به رسمیت شناخته شده و دولت موظف به اجرای قانونی است که مورد تایید همه ملت ایران است. در اصل پانزدهم قانون اساسی آمده: « زبان و خطِ رسمی و مشترک مردم ایران، فارسی است. اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با این زبان و خط باشد ولی استفاده از زبان‌های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‌های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس، در کنار زبان فارسی آزاد است.»

حق آموزش به زبان مادری، در بسیاری از اسناد و معاهدات حقوق بشری مانند منشور زبان مادری، اعلامیه جهانی حقوق زبانی، اعلامیه حقوق اشخاص متعلق به اقلیت‌های قومی، کنوانسیون حقوق کودک، میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی مورد تاکید قرار گرفته است. در مقدمه بیانیه حقوق افراد متعلق به اقلیت‌های ملی یا قومی، مذهبی و زبانی سازمان ملل متحد آمده: «حقوق اقلیت‌ها یکی از موضوعات بسیار مهم در جامعه حاضر بین‌المللی است که به علت بی‌توجهی بعضی از دولت‌ها به این مقوله مشکلات زیادی درمسیر تحقق صلح و امنیت به وجود آمده است. اقلیت‌های قومی، ملی و دینی در داخل کشورها سعی درحفظ و توسعه هویت قومی و فرهنگی خود دارند و به همین خاطر باعث بروز مخاصماتی در درون کشورها شده و از سوی دیگر وجود این اختلاف‌ها باعث سوء‌استفاده‌های دولت‌های دیگر همسایه نیز شده است. به همین خاطر شناسایی حقوقی برای حفظ هویت گروه‌های قومی، ملی و نژادی منجر به ثبات سیاسی، اجتماعی کشورهایی که گروه‌های مذکور در آن به سر می‌برند، می‌شود.»

حسن روحانی پیش از انتخابات در جمع مردم کردستان با تاکید بر اجرایی شدن این اصل در دولتش گفت: «این جمله را برای این نمی‎گویم که به من رای بدهید یا به این خاطر که در بیانیه اقوام و مذاهب بر آن تاکید کرده‌ام و بخشی از برنامه دولت تدبیر و امید است، بلکه ایمان و اعتقاد من این است و قلبم گواهی می‌دهد که ایرانی، ایرانی است و هر کس بخواهد کرد و لر و بلوچ و آذری و ترکمن، عرب و فارس را جدا ببیند او ایرانی نیست.»

پس از آغاز به کار دولت یازدهم، علی یونسی به عنوان دستیار ویژه رئیس‌جمهوری در امور اقوام و اقلیت‌ها منصوب شد. او از رایزنی و برگزاری جلساتی با وزارت آموزش و پرورش برای اجرایی شدن این اصل قانون اساسی خبر داد و گفت: «مطابق اصل ۱۵ قانون اساسی، آموزش ادبیات بومی و قومی می‌بایست صورت پذیرد و آقای رئیس‌جمهور هم در نطق‌های انتخاباتی‌شان این قول را داده‌اند. برای این منظور ما کارگروهی را تشکیل داده‌ایم تا به این بحث رسیدگی کند و در کنار آن اتاق فکری نیز فعال شده و عده‌ای به آن دعوت شده‌اند تا بر روی آن به‌صورت تلفیقی کار کنند.»

تلاش‌ها برای اجرایی شدن اصل ۱۵ قانون اساسی در حالی است که اکثریت اعضای فرهنگستان زبان و ادب فارسی با مخالفت در موضوع آموزش به زبان مادری به وسیله آموزش و پرورش در استان‌ها که اخیرا از سوی دولت اعلام شده است این مسئله را تهدیدی جدی برای زبان فارسی و یک توطئه برای کمرنگ کردن این زبان عنوان کردند.

پیشتر رهبر انقلاب در جمع مردم قم گفتند: ((یک ملت زبان خود را که از دست داد، یعنی از گذشته ی خود، از تاریخ خود، از سنت‌های خود، از میراث‌های گرانقدرخود منقطع و جدا می‌شود و از آنها بی‌خبر می‌ماند.)) [ روزنامه اطلاعات شنبه ۱۶ مهر ۱۳۷۹، صفحه دو ]

زبان ‌یکی از نمادهای بارز فرهنگ و هویت ملی می‌باشد. در قرآن کریم به صراحت بیان شده که وجود و تنوع زبان‌‌ها از آیات و نشانه‌های خداوند علیم و حکیم می‌باشد: وَمِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَأَلْوَانِکُمْ ۚ إِنَّ فِی ذَٰلِکَ لَآیَاتٍ لِّلْعَالِمِینَ ﴿روم/٢٢﴾؛ «آفرینش آسمان‌ها و زمین و اختلاف زبان‌ها و رنگ‌هایتان از نشانه‌های خداوند ‌می‌باشند؛ بی‌گمان در آنها دلایل و نشانه‌هایی برای فرزانگان و دانشمندان وجود دارد.

بنابراین «هر فرد و ملتی نه تنها این حق را دارد که خصوصیات ملی خود مانند زبان و… را حفظ نماید، بلکه وظیفه دارد که در غنی کردن آنها بکوشد؛ چون با این کار نشانه‌ای از نشانه‌های پروردگار را بیش از پیش واضح و آشکار کرده است.» [۱]

حقوق زبانی و مطالبات گروه‌های زبانی را ‌می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد: [۲]

۱ ـ حق صحبت کردن به زبان مادری در روابط خصوصی بین اعضای گروه
۲ ـ حق استفاده از زبان مادری در عرصه‌ی عمو‌می‌ و نهادهای اداری
۳ ـ حق آموزش و‌ یادگیری زبان مادری
۴ ـ حق برخورداری از رسانه‌ها به زبان مادری

نکته‌ی قابل توجه این است که «مسئله‌‌ی‌ مهم در آموزش زبان مادری، انتقال آن به نسل‌های آینده و جلوگیری از انحطاط و زوال آن است. این انتقال صرفاً به واسطه‌ی گفتار نمی‌تواند صورت بگیرد؛ بلکه نیازمند نوشتار نیز هست. آموزش گفتار و نوشتار به زبان مادری در منزل ممکن نیست؛ بلکه ضرورتاً باید در مدرسه و با توسّل‌ به ادبیات و کتاب‌های عمو‌می ‌تدوین شده از جانب متخصّصین‌ این حوزه صورت گیرد.» [۳]

با محرومیت انسان‌ها از آموزش زبان مادری نه تنها یک زبان یک گروه از بین می‌رود، بلکه فراتر از آن، آداب، رسوم، و به طور کلی گاهی فرهنگ مردمان از بین می‌رود. یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های سازنده شخصیت انسان، زبان مادری‌اش است. اینکه در زبان یونانی «سخن‌گفتن» و «اندیشیدن» با یک تعبیر شناخته می‌شدند به این دلیل بود که حتی در آن زمان هم فرهنگ عمومی پذیرفته بود که از اساس تفکر چیزی نیست جز سخن‌گفتن با خود. این نکته یکی از مسلمات روانشناسی اجتماعی است که اگر کودکی با زبان مادری آشنایی نداشته باشد، نمی‌تواند بیندیشد.

حال که چرخ جهان به زمان و زبان انگلیسی می‌چرخد و غول‌های رسانه‌ای غربی در پی اهداف سلطه جویانه خود همچون سالیان دور هستند، تکیه بر فرهنگ خودی و کمک به تقویت باورهای قومی-ملی از بدیهیات مواجهه با هجمه امپریالیستی پدیده “جهانی شدن” است. باید به این نکته توجه کنیم که “توسعه” الزاما با نابودی فرهنگ‌ها ایجاد نمی‌شود؛ حتما راهی هست که بتوان همراه با توسعه از فرهنگ و زبان مادری پاسداری کرد و به رشد آن کمک نمود.

منابع:

۱ ـ بررسی ناسیونالیسم از دیدگاهی تاریخی و اسلامی، حیدر غلامی، نشر افق علم، چاپ اوا ۱۳۸۴، صفحه‌ی ۹۷
۲ ـ حمایت از اقلّیّت‌ها‌ در حقوق بین‌الملل، دکتر ستار عزیزی، ناشر نورعلم، چاپ اول ۱۳۸۵، صفحه‌ی ۲۸۵ ـ ۲۸۶
۳ ـ پایان تک‌زبانی، اصغر زارع کهنمویی، نشر موغام، چاپ اول ۱۳۹۴، گفت‌وگو با دکتر فرامرز تقی لو، صفحه‌ی ۱۶۴